ইমাম আহমদ ৰাজা খান ফাজিলে বৰেলভীঃ হাদিছৰ ক্ষেত্ৰত ‘আমীৰুল মুমিনীন’
এই শীৰ্ষকটো ইমান পুৰণি আৰু পৰিচিত যে ইয়াৰ ওপৰত বহু গৰাকী জ্ঞানী আলিম আৰু ইছলামিক গৱেষকে কলম চলাইছে আৰু বহু মোটা মোটা গ্ৰন্থ প্ৰকাশিত হৈছে। ভাৰত–পাকিস্তান উপমহাদেশৰ বহু বিশ্ববিদ্যালয়তো এই বিষয়ত গৱেষণামূলক প্ৰবন্ধ লিখা হৈছে। আজিকালি এইটো আলোচনাৰ প্ৰয়োজন হোৱাৰ কাৰণ হৈছে — কিছুমান পক্ষপাতদুষ্ট লেখক আৰু নিজকে বিদ্বান বুলি দাবী কৰা মানুহে এই ভ্ৰান্তি আৰু মিছা কথা প্ৰচাৰ কৰি ফুৰিছে যে, ইমাম আহমদ ৰাজা খান ডাঙৰ ফকীহ আৰু মুফ্তী আছিল যদিও তেওঁ হাদিছৰ জ্ঞানত পূৰ্ণ বিদ্যাবত্তা নাছিল আৰু এই ক্ষেত্ৰত “অল্প জ্ঞানী” আছিল।
এই দাবীসমূহৰ উৎস বুজিবলৈ প্ৰথমতে উল্লেখ কৰিব লগীয়া হৈছে যে, এই গুজবটো সৰু গোটৰ মাজত প্রথমে প্ৰচাৰ কৰিছিল ইতিহাসবিদ মৌলভী আব্দুল হাই লখনৱীয়ে। তেওঁ তেওঁৰ "নুযহাতুল খোৱাতিৰ" নামৰ কিতাপত লিখিছে —
"حتى برع في العلم وفاق أقرانه في كثير من الفنون لا سيما الفقه والأصول ... قليل البضاعة في الحديث والتفسير"
এই আৰবী উক্তিৰ সংক্ষেপ হৈছে — ইমাম আহমদ ৰাজা খান বহু বিদ্যা–শাখাত পৰিপূৰ্ণ পাণ্ডিত্য অৰ্জন কৰিছিল, বিশেষকৈ ফিকাহ, গণিত, জ্যোতিষশাস্ত্ৰ, সময় গণনা, ৰামল আৰু জাফৰ আদি বিদ্যাত। তেওঁলোকৰ কৃতিত্ব আৰু ঈশ্বৰদত্ত প্ৰতিভাত হাৰামাইনৰ আলিমসকলো বিস্মিত হৈছিল। কিন্তু, মাওলভী লখনৱীৰ মতে, হাদিছ আৰু তাফছীৰৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁ "অল্প জ্ঞানী" আছিল।
ঠিক সেইদৰে, মাওলভী আহমদ ৰজা বজনৰীয়েও তেওঁৰ "আনৱৰুল বাৰী"ৰ ভূমিকাত লিখিছে যে, মাওলানা আহমদ ৰাজা খান এক উচ্চস্তৰৰ ফকীহ আছিল, কিন্তু হাদিছত দুর্বল আছিল।
মোৰ মনত এই দুজন লেখকৰ ওপৰত একেদৰে দয়া আৰু দুৰ্ভাগ্যজনক বোধ হয় — একেদৰে তেওঁলোকে ইমাম আহমদ ৰাজা খানৰ ফিকাহৰ পাণ্ডিত্যৰ কথা আকাশে–পাতালে মিলাই কয়, আৰু একেদৰে তেওঁক হাদিছত দুর্বল কয়। এইটো এটা অদ্ভুত বৈপৰীত্য — কাৰণ একেবাৰে সৰ্বোচ্চ ফকীহ হ'বলৈ হ'লে হাদিছত পূৰ্ণ দখল থাকিব লাগিব। কোনো ফকীহ কেতিয়াও সম্পূৰ্ণ নহ’ব পাৰে যদি তেওঁৰ কোৰআন আৰু ছুন্নাহৰ সকলো জ্ঞানত গভীৰ দৃষ্টি নাথাকে।
সেয়ে, এই দুজন লেখকৰ মন্তব্য বাস্তৱতাৰ বিপৰীত আৰু পক্ষপাতমূলক। আল্লাহ আমাক এনে ধৰ্মীয় পক্ষপাতৰ পৰা ৰক্ষা কৰক য'ত মানুহ সূৰ্যৰ পোহৰকো অস্বীকাৰ কৰে।
আহক, এতিয়া চাওঁ ইমাম আহমদ ৰজা খানৰ হাদিছৰ ক্ষেত্ৰত স্থান কেনেকুৱা। তেওঁৰ জীৱনী লেখকে কয় — ইমামে নিজৰ জ্ঞান, তাক্বৱা আৰু প্ৰেমেৰে (প্ৰিয় নবীৰ প্ৰতি) এনে অদ্বিতীয় সেৱা কৰিছিল যি অতীত আৰু বৰ্তমানত খুব কমেই দেখা যায়। তেওঁ ছুন্নত আৰু বিদআতৰ মাজত স্পষ্ট সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল আৰু ছুন্নতে অটল থাকি বিদআত আৰু বিদআতীসকলৰ বিৰুদ্ধে শক্ত পদক্ষেপ লৈছিল। হাদিছৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁৰ সেৱা এনে বৃহৎ যে, তেওঁক "আমীৰুল মুমিনীন ফিল হাদিছ" কোৱা ন্যায্য।
আজিকালি দু–তিনটা হাদিছৰ ব্যাখ্যা লিখিলে বহুতে নিজকে "মুহাদ্দিছ কাবীৰ" বা "শাইখুল হাদিছ" বুলি ক’য়। কিন্তু ইমাম আহমদ ৰজা খানৰ বৈশিষ্ট্য হৈছে — তেওঁ প্ৰায় সকলো প্ৰসিদ্ধ জামে’, ছুনান, মোজাম, আজযা'আ, আৰু মুছানিদত মূল্যবান হাছিয়া লিখিছিল আৰু সেয়াক নিজৰ উৎকৃষ্ট টীকা–টিপ্পণীৰে সজাইছিল। উদাহৰণস্বৰূপ —
- হাশ্বিয়া ছহীহ বুখাৰী (আৰবী)
- হাশ্বিয়া ছহীহ মুছলিম (আৰবী)
- হাশ্বিয়া ছুনান তিৰমিজী (আৰবী)
- হাশ্বিয়া ছুনান নাছাঈ, ইবনে মাজাহ, দাৰেমী (আৰবী)
- হাশ্বিয়া মুছনাদে ইমাম আযম, মুছনাদে ইমাম আহমদ
- হাশ্বিয়া ফাতহুল বাৰী, ইৰশাদুস ছাৰী, উমদাতুল কাৰী
- হাশ্বিয়া কানযুল উম্মাল, নাইলুল আওতাৰ, নাছবুৰ ৰায়া, খাছাএছ কুবৰা, মিৰকাতুল মাফাতীহ, আশিআতুল লামআত
এই সকলোবোৰ হ’ল হাদিছৰ মূল গ্ৰন্থ। ইয়াৰ উপৰিও বহু কিতাপত তেওঁ হাশ্বিয়া (কোনো কিতাপৰ " হাশ্বিয়া" হৈছে মূল পাঠৰ পাৰ্শ্বৰেখাত লিখা মন্তব্য, ব্যাখ্যা বা স্পষ্টীকৰণ।) লিখিছিল। সত্যটো এই যে, ইমাম আহমদ ৰজাই যিমান বৃহৎ পৰিসৰত এই কাম একাকীয়ে কৰিছিল, তাতো এটা সম্পূৰ্ণ টীমো কৰিব নোৱাৰিলে।
তেওঁ খালি হাশ্বিয়া নহয়, খাটি হাদিছৰ ধাৰাত বহু স্বাধীন গ্ৰন্থ আৰু পুস্তিকাও ৰচনা কৰিছিল - যেনে
- আল-ফাজলুল মৌহিবি ফি মা'না ইযা সহা আল-হাদিছ ফাহুৱা মাজহাবি
- হাজিযুল বাহ্ৰাইন আল-ৱাকি আন জামই ছালাতাইন
- মাদাৰিজু তাবাকাতুল হাদিছ
- আল-ৰাওযুল বাহিজ ফি আদাবিত তাখৰীজ
- আল-নুজুম আল-ছাওয়াক্বিব ফি তাখৰীজ আহাদিছিল কাওয়াক্বিব
- আল-ইফাযাতুল ৰাযাবিয়া ফি উছূলিল হাদিছ
ইয়াৰ উপৰিও তেওঁ বিভিন্ন বিষৰ ওপৰত ডজন পুস্তিকা ৰচনাত শতাধিক হাদিছ সংগ্ৰহ কৰিছিল - যেনে
- তাজাল্লিউল ইয়াক্বীন (৭৭ হাদিছ)
- জাজা আল্লাহ আদুওৱাহু (১২১ হাদিছ)
- শামা’ইমুল আন্ম্বাৰ (৪৫ হাদিছ)
- আল-হিদায়াতুল মুবাৰাকাহ ফি খালকিল মালাইকাহ (২৪ হাদিছ)
- লুমআতুদ দুহা ফি ই’ফা’ইল লিহা (৫৬ হাদিছ)
- আল-হুকূকু লিতৰহিল উকূক (৯১ হাদিছ)
- আল-জুবদাতুয যাক্বিয়াহ লিতাহৰীমি সুজূদিত তাহিয়াহ (৭০ হাদিছ)
- আছমা’উল আৰ্বাঈন ফি শাফা’আতু ছাইয়্যিদিল মাহবুবিন (৪০ হাদিছ)
- আতাইয়াল ক্বাদীৰ ফি হুকমিত তাছবীৰ (২৭ হাদিছ)
- আল-আমনু ৱাল উলা লি না’তি আল-মুস্তফা (১২০ হাদিছ)
তদুপৰি, আল্লামা মুহাম্মদ ঈছা ৰাযভী ক্বাদৰীয়ে "ফাতাৱা ৰাযভীয়া"ৰ সকলো হাদিছ তিনিটা খণ্ডত সংগ্ৰহ কৰি "আল-আহাদিছ আল-নাবাৱীয়া মিন আল-তাছানীফ আল-ৰাযভীয়া" নাম দিছিল। ঠিক সেইদৰে, আল্লামা মুহাম্মদ হানিফ ৰাযভী ক্বাদৰীয়ে তেওঁৰ ৩০০টা ৰচনাৰ পৰা ৩৬৬৩টা হাদিছ সংগ্ৰহ কৰি ১০টা খণ্ডত প্ৰস্তুত কৰিছিল।
এই সকলোবোৰই প্ৰমাণ কৰে যে ইমাম আহমদ ৰাজা খান বৰেলভীয়ে হাদিছৰ জ্ঞানত পূৰ্ণ অভিজ্ঞতা অৰ্জন কৰিছিল। আল্লাহ আমাক তেওঁৰ শিক্ষা আৰু বৈজ্ঞানিক ঐতিহ্যৰ পৰা লাভ কৰাৰ তওফীক দিয়ক আৰু পক্ষপাতমূলক মনসমূহক সঠিক পথ দেখুৱাওক। আমীন।
